Florencja i muzyka

Narodziny opery w mieście Medyceuszy

Kto mnie zna choć trochę, zapewne wie, ze jedna z moich pasji jest muzyka klasyczna. Kiedy myślę o Florencji, zdaje sobie sprawę, że jestem szczęściarą. Florencja to nie tylko miejsce, w którym mamy niezliczona ilość muzeów, ale także idealne miasto dla amatorów muzyki. Florencja i muzyka połączone są ze sobą od dawna. To jednak, co najgłębiej wpłynęło na kształt  europejskiej kultury muzycznej to związek Florencji z melodramatem.

Czy wiecie, że opera narodziła się właśnie tutaj, nad rzeka Arno, na początku XVI wieku?

Włochy ojczyzną muzyki

Włochy od zawsze były ojczyzną muzyki. Guido D’Arezzo (992-1050), benedyktyński mnich, teoretyk muzyki oraz autor traktatu Micrologus (ok.1040 roku), udoskonalił zapis nutowy i wprowadził znaną nam wszystkim solmizację,nowa metodę śpiewu. Na dworach renesansowej arystokracji oraz we włoskich Akademiach muzyka była bardzo ważną wciąż rozwijającą się sztuką. We Włoszech żyli i tworzyli wielcy muzycy, stąd wywodzili się znani lutnicy, a muzyka towarzyszyła codziennemu życiu.

Niewątpliwie jednak to opera stała się gatunkiem najbardziej związanym z włoską historią oraz kulturą. W powstaniu tego nowego gatunku Florencja odegrała rolę pierwszoplanową.  

Czym jest opera?

Co to takiego opera? To śpiewany teatr, widowisko muzyczno-dramatyczne, w którym tekst nie jest recytowany, ale śpiewany. Jest to forma muzyczna, która dokładnie tak jak teatr, przedstawiana jest na scenie. Są kostiumy, aktorzy i reżyser, a wszystkiemu towarzyszy orkiestra.

Mimo tego, że opera to forma teatralna, w jej centrum jest muzyka a we włoskiej operze uwaga koncentruje się na śpiewaku, na jego głosie i interpretacji.

Florencja i opera: początki

Śpiew to bez wątpienia element, który przyczynił się do narodzin tego nowego gatunku muzycznego. Pierwsze, całościowo śpiewane spektakle teatralne były wystawiane pod koniec XV wieku  właśnie we Florencji.

W tym czasie środowisko kulturalne tego miasta było pełne różnego rodzaju Akademii i to właśnie jedna z nich, nazywana Camerata dei Bardi była mocno związana z narodzinami opery.

Camerata spotykała sie w rezydencji jednego ze światłych mieszkańców Florencji, Giovanniego de’ Bardi, którego pałac istnieje do dzisiaj przy Via de ‘Benci 5, nieopodal Placu Santa Croce.

Camerata dei Bardi

Na spotkaniach Cameraty spotykali się ludzie o rozlicznych zainteresowaniach, którzy dyskutowali na tematy dotyczące najróżniejszych dziedzin nauki i sztuki. W spotkaniach brali w nich udział między innymi: śpiewak i kompozytor Giulio Caccini , poeci Ottavio Rinuncini i Giovan Battista Strozzi, ojciec Galileusza Vincenzo Galilei, lutnik i kompozytor. Dyskutowano o poezji, sztuce czy muzyce, a  jednym z tematów było badanie kultury antycznej i wskrzeszenie starożytnego, greckiego teatru muzycznego. Nie było to jednak proste zadanie, ponieważ muzyka antyczna nie była znana. Nie zachowało się wiele, a to co przetrwało było bardzo trudne do rozszyfrowania.

Grecki teatr antyczny charakteryzował się przejrzystością i czytelnością wynikającą z jednego głosu śpiewanego, który był podstawą spektaklu. Członkowie Cameraty postulowali wiec powrót do jednogłosowości, wierząc ze muzyka antycznej Grecji w ten właśnie sposób była w stanie trafić do wnętrza duszy.

W greckim micie o Orfeuszu, siła jego śpiewu potrafiła przemówić nawet do bogów zaświatów.

W ten sposób, na dworach renesansowych zaczęto skłaniać się ku przedstawieniom muzycznym obejmującym śpiew z towarzyszeniem jednego instrumentu, odchodząc od polifonii, która królowała w średniowiecznym chorale.

Odkrywając muzykę antycznej Grecji, światli ludzie renesansu sformułowali  także teorie wedle której poezja była zawsze połączona z muzyka, stad pogląd iż tragedia grecka musiała być w całości śpiewana. Rozwinął się nowy styl muzyki, monodia akompaniowana czyli deklamacyjny śpiew z towarzyszeniem rozłożonego akordu, granego na instrumentach strunowych.

Narodziny opery

Camerata dei Bardi nie stworzyła jednak pierwszej opery a rozwinęła idee potrzebne do jej narodzin, takie jak skupienie się na śpiewie i zainteresowanie spektaklem i zaskakującymi efektami scenicznymi.

Zainteresowanie teatrem i spektakularnymi zabiegami scenicznymi także zrodziło się we Florencji. W drugiej połowie XVI wieku w sztuce rozwinął się florencki manieryzm, który charakteryzował się wyrafinowaniem i swobodą form. Sztuka miała zaskakiwać obserwatora, ukazywać kunszt i brawurę artysty. Odchodzono od imitacji natury, próbowano odkryć i przedstawić ją na nowo. Manieryści fascynowali się iluzją, ważna dla nich była inwencja twórcza oraz element zaskoczenia.

Elementy zaskoczenia i mierzenia się z naturą dobrze widać w rzeźbie Giganta Giambologii oraz w grocie Buontalentiego w Ogrodach Boboli.   

Nie był to jeszcze barok, gdzie iluzja, elementy wykreowane i rzeczywistość mieszały się ze sobą, ale w tym czasie we Florencji, na dworze Medyceuszy, pojawiło się założenie że teatr powinien zachwycać i zadziwiać.

Florencja, muzyka i rodzina Medyceuszy

Aby wszystkie te idee mogły zostać połączone w całość sceniczną, brakowało jednego bardzo ważnego elementu: osoby która mogłaby stać się mecenasem i sfinansować to wielkie, kompleksowe przedsięwzięcie . Medyceusze stanowili to brakujące ogniwo.

Ferdynand I Medyceuszy dostrzegł olbrzymi potencjał muzyki i spektaklu. W jego koncepcji promocji wizerunku władcy muzyka i spektakle miały stać się narzędziem propagandy.

Z okazji ślubu Ferdynanda I z Krystyną Lotaryńską w teatrze Medyceuszy w Uffizich wystawiona została komedia La Pellegrina autorstwa Girolama Bargagliego, przerywana przez muzyczne wstawki nazywane Intermedio. Przedstawienie miało miejsce w 1589 roku i można uznać je za prekursora opery.

Intermedium łączyło w sobie muzykę instrumentalną, śpiew, taniec, scenografię, a także malarstwo i rzeźbę. Te wszystkie wyżej wymienione elementy współgrały ze sobą, mimo to  spektakl ten nie może być jeszcze nazwany “operą”.

W czasie rządów Ferdynanda I zakończyła swoją działalność Camerata dei Bardi, ponieważ nowy władca nie utrzymywał zbyt dobrych stosunków z rodziną Bardich. Za to Medyceusze na swoim dworze ugościli w tym czasie Emilia de‘ Cavalieri, który w roku 1591 wystawił pierwsze spektakle muzyczne, na wzór bajek pasterskich: Il satiro, La disperazione ceca di Fileno, Il giuoco della cieca. To były pierwsze opery wystawione na scenie dla niewielkiej grupy arystokratów.

Dafne i Palazzo Corsi

Wielki Książe Toskanii wspierał działalność jednego z florenckich arystokratów, Jacopa Corsiego. Jacopo, muzyk i mecenas sztuki obracał się w gronie artystów, poetów i kompozytorów takich jak Vincenzo Galilei, Claudio Monteverdi, Ottavio Rinuccini, Jacopo Peri, Torquato Tasso i Giovan Battista Marino. Wszystkie idee wypracowane w gronie Cameraty de’ Bardi zaowocowały powstaniem Dafne.  Było to dzieło sceniczne skomponowane przez Jacopa Periego i Jacopa Corsiego do tekstu Ottavia Rinucciniego. Dzieło to zostało wystawione w Pałacu Corsich w 1598 roku, niestety muzyka Dafne nie przetrwała do naszych czasów.

Pałac Corsich istnieje do dziś i znajduje się przy Via Tornabuoni we Florencji a tablica umieszczona na bocznej fasadzie upamiętnia to ważne wydarzenie, które miało miejsce w jego wnętrzu.

Cavalieri a Roma

W między czasie, Emilio de’ Cavalieri, muzyk i kompozytor silnie związany z Cameratą de’ Bardi, został wykluczony z życia artystycznego dworu Medyceuszy i przeniósł się do Rzymu. Tam w 1600 roku wystawił Rappresentazione di anima e di corpo. Nie była to jeszcze prawdziwa opera, ze względu na tematykę religijną i praktyczny brak akcji dramatycznej, ale był to pierwszy dramat muzyczny w całości śpiewany, którego teks i muzyka przetrwały do naszych czasów.

Florencja i muzyka: Euridice

Rodzina Medyceuszy nie straciła na znaczeniu w procesie afermacji nowego gatunku sceniczengo. Książęta od zawsze zainteresowani byli teatrem i spektaklem, dzięki którym mogli celebrować swoja władze, bogactwo, pozycję społeczną i wpływy. Medyceusze chętnie finansowali i organizowali spektakle, tak jak już wcześniej wspomniane Intermezzi, które wzbudzały zachwyt publiczności.

Dwa lata po tym jak w mieście wystawiono Dafne, w 1600 roku, z okazji ślubu Marii Medycejki z królem Francji i Navarry Henrykiem IV, Medyceusze zamówili i wystawili na scenie L’Euridice (Eurydyka). Była to pierwsza opera autorstwa Ottavio Rinucciniego i Jacopa Periego. Na szczęście tym razem tekst i muzyka zachowały się w całości do naszych czasów.

Pierwsza opera?

Kiedy więc powstała pierwsza opera? Tak naprawdę jest to wciąż temat burzliwych dyskusji. Bohaterowie historii powstania opery to członkowie Akademii, grupy intelektualistów, których losy często się krzyżowały. Żyli oni w tych samych czasach a ich aktywność artystyczna skupiała się w tych samych ośrodkach. Dyskutowali oni nad wspólnymi tematami i omawiali te same idee. Każdy z tych kompozytorów chciał być uznany za autora pierwszej opery i każdy z nich poddawał w wątpliwość prymat konkurentów.

Tak naprawdę każdy ze wspomnianych artystów na swój sposób przyczynił się do powstania tej nowej formy muzycznej, która bardzo szybko została przejęta w całej Europie, ciesząc się wielką popularnością i powodzeniem.

Ku przyszłości

Ewolucja tego całkiem nowego gatunku muzycznego podążała w dwóch kierunkach. Z jednej strony opera stała się jedną z ulubionych rozrywek zarezerwowanych dla królów, książąt i arystokracji, dzięki której celebrowali oni swoja władze i potęgę.

Przykładem na to jest wystawione w 1607 roku w Mantui dzieło Monteverdiego La Favola di Orfeo, zamówiona przez rodzinę Gonzagów po tym jak rok wcześniej mieli oni okazje zobaczyć Eurydykę we Florencji.

Drugą ścieżką rozwoju była działalność trup operowych, które począwszy od lat ’30tych XVII wieku zaczęły wykorzystywać teatry, dotychaczas przeznaczone jedynie dla przedstawień dramaturgicznych. Dzięki temu opera przestała być widowiskiem zarezerwowanym dla książąt i arystokracji, wychodząc powoli z komnat pałacowych w stronę nowej publiczności. Opera stała się z czasem spektaklem wystawianym dla szerszego grona.

Florencja i muzyka: historia trwałego związku

Związek Florencji z muzyką okazał się długotrwały. Znaczenie Florencji dla historii opery nie skończyło się w momencie narodzin tego nowego gatunku. Miasto wielokrotnie stawało się bohaterem ważnych wydarzeń związanych ze światem opery. Tutaj urodzili się wielcy muzycy, którzy rozpowszechnili ten nowy gatunek w Europie: Giovanni Battistia Lulli (1632-1687), którego opery były wystawiane Ludwika XIV, czy kompozytor operowy Luigi Cherubuni (1760-1842), który pracował praktycznie w całej Europie.

W 1707 roku George Frideric Handel  podczas podróży do Włoch właśnie we Florencji wystawił swoja pierwsza, włoska operę Rodrigo. Spektakl odbył się w Teatro del Cocomero, zwanym dzisiaj Teatro Niccolini. Florencki teatr Teatro della Pergola gościł pierwsze przedstawienie Macbetha autorstwa Giuseppa Verdiego, jedno z najbardziej znanych dzieł tego artysty. We Florencji w Bazylice Santa Croce spoczywa Gioachino Rossini.

Florencki festiwal Maggio Musicale Fiorentino

Związek Florencji z operą nie jest jedynie kwestią przeszłości. Festival del Maggio Musicale  Fiorentino organizowany co roku w mieście to wraz z Festiwalem z Salzburgu oraz Festiwalem Wagnerowskim z Bayreuth jedno z najważniejszych tego typu wydarzeń muzycznych w Europie.

Florencki festiwal ufundowany został w 1933 roku a brali w nim udział wielcy dyrygenci tacy jak Riccardo Muti czy Zubin Mehta, a także wspaniali muzycy i śpiewacy. Festiwal utrzymuje od lat bardzo wysoki poziom nie tylko z punktu widzenia muzyki, ale także jeśli chodzi o nowoczesne rozwiązania teatralne czy sceniczne. Na przestrzeni dziesięcioleci w realizacji tego wydarzenia brali udział liczni artyści, malarze i rzeźbiarze jak Mario Sironi czy Giacomo Manzu. Do jego sukcesu przyczynili się także reżyserzy, których działalność przeszła już do historii teatru, Giorgio Strehler czy Luca Ronconi.

Maggio Musicale nieustanie kreuje historię opery. Poprzez zaangażowanie współczesnych kompozytorów łączy się tutaj przeszłość z nowoczesnością. Bez wątpienia Florencja związana jest z muzyka w sposób nierozerwalny, a miasto do dzisiaj żyje operą.

Checie poznać historię opery w czasie prywatnego spaceru we Florencji? Skontaktujcie się ze mną! Chętnie przygotuję dla Was trasę zwiedzania!

tłumaczenie tekstu: Olga Karwala