Kaplica Trzech Króli w Pałacu Medyceuszy

Trzej Królowie i polityka piętnastowiecznej Florencji

Boże Narodzenie zbliża się wielkimi krokami! Dla wielu Święta to prawdziwie magiczny czas, wypełniony wyjątkową atmosferą i rozpieszczający nas smakami świątecznych potraw. Święta Bożego Narodzenia to jedno z najważniejszych i najstarszych świąt w tradycji chrześcijańskiej. Czy wiecie, że aż do VI wieku Boże Narodzenie świętowano w Betlejem i w Jerozolimie 6 stycznia?

Do dzisiaj wspomnienie dnia narodzin Chrystusa obchodzi się na wschodzie właśnie 6 stycznia, chociaż już od połowy IV wieku rzymski kalendarz świąteczny bardzo się zmienił. Święto Bożego Narodzenia zostało przesunięte na dzień przesilenia zimowego a 6 stycznia zaczęto celebrować dzień Objawienia Pańskiego oraz Święto Trzech Króli

Filippo Lippi, Adoration of the Child, Berlin
Filippo Lippi, Adoracja Dzięciątka z Palazzo Medici, 1459-60, Gemäldegalerie, Berlin.

W tradycji chrześcijańskiej w dzień Objawienia Pańskiego świętuje się moment, w którym tajemnica narodzin Chrystusa została oznajmiona całemu światu. Wedle średniowiecznych interpretacji Pisma Świętego, Trzej Mędrcy ze Wschodu, których wizyta w Betlejem została opisana w Ewangelii Świętego Mateusza, przemienili się w Trzech Króli reprezentujących Azję, Europę i Afrykę, czyli cały ówcześnie znany świat. Według średniowiecznych teologów, cała ludzkość uczestniczyła w tajemnicy wcielenia, dzięki wizycie Trzech Króli przy żłóbku Chrystusa. Ich cenne dary: kadzidło, złoto i mirra symbolizowały mądrość, władzę i bogactwo i podkreślały królewski majestat Chrystusa. Jednocześnie, dary te były interpretowane w odwołaniu do trzech podstawowych funkcji przypisywanych członkom średniowiecznych społeczeństw: Oratores (kadzidło) to ci, którzy modlą się i studiują pisma; bellatores (złoto) to ci, którzy rządzą i gwarantują pokój i sprawiedliwość; laboratores (mirra) to ci, którzy pracują na rzecz całej chrześcijańskiej wspólnoty.

Wraz z biegiem wieków legenda o Trzech Królach stała się alegorią średniowiecznych społeczeństw i zaczęła wyrażać ówczesne idee władzy, autorytetu i królewskiego majestatu. Ikonografia Trzech Króli stała się wyjątkowo popularna we Florencji, w mieście, w którym poszczególne rodziny walczyły ze sobą o władzę i dominację. Słynna Kaplica Trzech Króli w Pałacu Medyceuszy we Florencji jest jednym z najlepszych przykładów politycznego użycia sztuki w piętnastowiecznej Florencji.  

Święto Trzech Króli we Florencji

Postaci biblijnych Mędrców zostały poddane procesowi stopniowej transformacji w figury Królów symbolizujących autorytet tronu i królewskiej władzy. Kult Trzech Króli stał się niezwykle popularny od XI wieku i przyczynił się do powstania rozlicznych praktyk dewocyjnych, które często posługiwały się teatralnymi środkami wyrazu. W Europie zachodniej Florencja stała się wyjątkowym przykładem miasta, szczególnie przywiązanego do kultu Trzech Króli

W XV wieku florenckie Święto Trzech Króli stało się wyjątkowym przedstawieniem teatralnym, w którym uczestniczyli wszyscy mieszkańcy miasta. Florentyńczycy odgrywali na ulicach Florencji wjazd Mędrców do Betlejem oraz ich pokłon przed nowonarodzonym dzieciątkiem. Kronikarz Paolo di Matteo Pietrobuoni opisał, jak wyglądało to święto w 1429 roku:

W czwartek, 6 stycznia 1428 [1429] odbyło się Święto Trzech Króli. I było to szlachetne i piękne święto. I na Piazza de’ Signori, wybudowano scenę przy San Romolo, na której siedział mężczyzna ubrany ozdobnie jako Król Herod a wokół niego było wiele osób w cennych turbanach(?) ozdobionych srebrem. Uroczystości zaczęły się rano i trwały do szóstej po południu… I rano dwadzieścia osób w habitach mnichów przeszło przez plac odgrywając postaci Matki Boskiej i jej Syna. I ta grupa przeszła na scenę na Piazza San Marco. A po obiedzie było tam około siedmiuset przebranych mężczyzn na koniach, wśród których byli Trzej Królowie i ich świta, wszyscy bogato ubrani. […][1].

Z opisów święta wiemy, że pochód Trzech Króli najpierw kierował się na Piazza della Signoria, gdzie znajdował się pałac Heroda. Po wizycie u Króla, Trzej Królowie przechodzili do szopki, w której składali pokłon Matce Boskiej i Dzieciątku Jezus. Spektakl kończył się przestawieniem rzezi niewiniątek, która odgrywana była w pałacu Heroda, po odejściu pochodu Trzech Króli.

Możemy wyobrazić sobie, w jakie zdumienie musiały wprawić mieszkańców Florencji te spektakle! Bardzo szybko, jednak, organizacja Święta Trzech Króli zaczęła być kontrolowana przez rodzinę Medyceuszy. Poprzez to wydarzenie Medyceusze starali się utwierdzić ich władzę nad publicznym i religijnym życiem miasta.

Pokłon Trzech Króli i florencka polityka

Polityczne implikacje kultu Trzech Króli wynikały z królewskiego charakteru przypisanego tajemniczym figurom Mędrców w Wiekach Średnich. We Florencji polityczne znaczenia ikonografii Trzech Króli zostały wykorzystane już w 1423 roku, kiedy to Gentile da Fabriano namalował Pokłon Trzech Króli do kaplicy grobowej Palli Strozziego w kościele Santa Trinita.

Gentile da Fabriano, Adoration of the Magi, Uffizi Gallery
Gentile da Fabriano, Adoracja Trzech Króli, 1423, Galleria degli Uffizi, Florencja.

Palla, bogaty kupiec, członek cechu bankierów (Arte del Cambio), został pasowany na rycerza w 1415 roku. Ten tytuł znacznie wzmocnił jego pozycję społeczną we Florencji i pozwolił mu na publiczną demonstrację własnego bogactwa. Jako rycerz, Palla nie musiał stosować się do Leges Sumptuariae, praw ograniczających wolność mieszczaństwa do manifestacji bogactwa strojem.

Jako rycerz, a jednocześnie najbogatszy obywatel Florencji, Palla mógł chodzić po mieście z pochwą na miecz przy pasie oraz z ostrogami, mając na sobie bogate szaty zdobione futrem, perłami i kamieniami szlachetnymi.

Takie samo bogactwo i królewski autorytet jest pokazany na obrazie Gentilego da Fabriano. Dostatek i przepych strojów Trzech Króli przyciąga natychmiast uwagę współczesnego odbiorcy obrazu. W przeszłości, bogato zdobione szaty Królów były dodatkowo wzbogacone o szlachetne kamienie, które doczepione były do drewna obrazu. Dzisiaj zostały po nich jedynie czarne ślady kleju na powierzchni deski. Palla Strozzi sportretowany jest tuż za najmłodszym Królem. Patrzy bezpośrednio na nas, dumnie demonstrując swoje ambicje polityczne, pozycję społeczną i bogactwo.

Mało brakowało, aby polityczne ambicje Palli zostały w pełni spełnione.  We wrześniu 1433 roku udało mu się wraz z rodziną degli Albizzi uwięzić i skazać na wygnanie swojego największego przeciwnika politycznego, Kosmę Starszego Medyceusza. Wydawało się, że oligarchiczna frakcja Palli wygrała bitwę z Medyceuszami, ale ich sukces nie trwał długo. Oligarchiczny rząd stanął w obliczu kryzysu już następnej wiosny, a w sierpniu 1434 roku Kosma Starszy został wezwany z wygnania i wrócił do Florencji. Po powrocie Kosma stał się wyłącznym arbitrem na florenckiej scenie politycznej i przejął pełną kontrolę nad rządem Republiki, wysyłając na wygnanie Pallę Strozzi i Rinalda degli Albizzi.

Kaplica Trzech Króli w Pałacu Medyceuszy

Benozzo Gozzoli, Magi Chapel, Medici Palace, Florence
Benozzo Gozzoli, Pochód Króla Kacpra, 1459, Kaplica Trzech Króli, Pałac Medyceuszy, Florencja.

Po wysłaniu na wygnanie swoich przeciwników politycznych, Medyceusze stali się niekwestionowanymi  władcami Florencji. Kosma Starszy stanął jednak przed trudnym zadaniem. Jak można zalegitymizować władzę polityczną jednej rodziny w systemie państwa republikańskiego? W jaki sposób można zbudować autorytet rodziny i zagwarantować sobie poparcie dla własnych rządów?

Ikonografia Trzech Króli stała się dość szybko potężnym narzędziem politycznym, używanym do wzmocnienia i legitymizacji władzy Medyceuszy we Florencji. Medyceusze nie tylko przejęli kontrolę nad organizacją święta Trzech Króli 6 stycznia, ale w 1459 roku zlecili także dekorację swojej prywatnej kaplicy w Palazzo Medici przedstawieniami pochodów Trzech Króli. Freski na ścianach kaplicy namalował Benozzo Gozzoli, a Filippo Lippi stał się autorem obrazu ołtarzowego przedstawiającego Adorację Dzieciątka Jezus.

Benozzo Gozzoli, Magi Chapel, Palazzo Medici, Florence
Benozzo Gozzoli, Pochód Króla Baltazara, 1459, Kaplica Trzech Króli, Palazzo Medici, Florencja.

Freski Gozzoliego zadziwiają nas bogactwem kolorów, dynamicznymi scenami polowań i przedstawieniami pięknych krajobrazów w tle. Patrząc na freski obserwujemy pochód Trzech Króli przez zielone wzgórza Toskanii. Co zaskakujące, wśród uczestników tych bogatych procesji, z łatwością możemy rozpoznać portrety współczesnych Florentyńczyków podążających za Królami. Jakie jest znaczenie tej osobliwej dekoracji?

Kosma Starszy i Sobór we Florencji

Dekoracja kaplicy Trzech Króli w Pałacu Medyceuszy była nie tylko manifestem władzy Medyceuszy we Florencji. Freski w kaplicy odwoływały się także do największego sukcesu politycznego Kosmy Starszego, jakim było przeniesienie do Florencji w 1439 roku obrad soboru ekumenicznego, który rozważał na temat ewentualnej unii między Kościołem Łacińskim a Greckim. W 1439 roku Florencja znalazła się w centrum polityki europejskiej.

Podczas gdy Bizancjum zagrażała ekspansja Imperium Osmańskiego, unia religijna między Wschodem a Zachodem miała wzmocnić Konstantynopol i doprowadzić do zorganizowania kampanii wojskowej wspierającej obronę stolicy Bizancjum. Delegacja bizantyjska, która przybyła do Florencji, obejmowała Patriarchę Konstantynopola Józefa II, Cesarza Bizancjum Jana VIII Paleologa oraz jego brata Demetriusza Paleologa. Wydaje się, że pędzel Benozza Gozzoli sprawił, że te trzy ważne osobistości zamieniły się w trzech Mędrców ze Wschodu na ścianach kaplicy Medyceuszy.

Text of the union between the Western and the Eastern churches, 1439
Tekst bulli papieskiej z deklaracją unii między Kościołem Rzymskim a Greckim. Dokument podpisany przez Cesarza Bizancjum.

Sobór florencki zakończył się pozornym sukcesem a unia między dwoma kościołami została podpisana 6 lipca 1439 r. Niestety podstawy podpisanej zgody były bardzo słabe. Konstantynopol upadł w 1453 roku i wraz z upadkiem stolicy Bizancjum, unia religijna została jedynie na papierze. Podpisana umowa nie została nigdy wcielona w życie.

Pius II i projekt krucjaty

Pinturicchio, Pius II in Ancona, Piccolomini Library, Siena.
Pinturicchio, Papież Pius II w Ankonie nadzoruje przygotowania do krucjaty, 1502-1507, Biblioteca Piccolomini, Katedra w Sienie.

W 1459 roku papież Pius II zaczął promować projekt krucjaty przeciwko Osmanom. Między 1459 a 1460 rokiem Sobór w Mantui rozważał możliwość interwencji militarnej i rozpoczęcia nowej wojny z Turkami, mającej na celu odzyskanie Konstantynopola. Plany te nie powiodły się, ale wydaje się, że dekoracja Gozzoliego w Pałacu Medyceuszy odwołuje się do tych właśnie ambicji Piusa II i Kosmy Starszego. Dekoracja upamiętnia sukces soboru florenckiego i wyraża poparcie ze strony Medyceuszy dla papieskiego pomysłu nowej krucjaty.

Kim są Trzej Królowie?

Dekoracja Benozza Gozzoli jest pełna odniesień politycznych. Na lewej ścianie kaplicy możemy podziwiać pochód najstarszego Króla, Melchiora, który prawdopodobnie przedstawia Patriarchę Konstantynopola Józefa II. Jego procesja zobrazowana jest w momencie, gdy opuszcza już scenę. Przed Królem Melchiorem idą członkowie florenckiej oligarchii, przeciwnicy polityczni Kosmy Starszego, wśród nich Niccolò da Uzzano. Można więc powiedzieć, że należą oni do przeszłości i schodzą ze sceny.

Benozzo Gozzoli, Magi Chapel, Palazzo Medici, Florence.
Benozzo Gozzoli, Pochód Króla Melchiora, 1459, Kaplica Trzech Króli, Palazzo Medici, Florencja.

Król Baltazar, najprawdopodobniej przedstawia Cesarza Bizancjum Jana VIII Paleologa. Jego majestatyczna figura zajmuje całą centralną ścianę kaplicy. Cesarz ubrany jest we wspaniałą zieloną suknię, bogato zdobioną złotymi wzorami i futrem.

Benozzo Gozzoli, Byzantine Emperor as Magus
Benozzo Gozzoli, Król Baltazar, prawdopodobnie portret Cesarza Bizancjum Jana VIII Paleologa, 1459, Kaplica Trzech Króli, Palazzo Medici, Florencja.

Lewa ściana jest w całości zajęta przedstawieniem procesji najmłodszego Króla Kacpra. Wśród badaczy nie ma zgody co do jego tożsamości. Silvia Ronchey widzi w nim portret Demetriusza Paleologa, brata Jana VIII. Franco Cardini identyfikuje tę postać jako wyidealizowany portret Wawrzyńca Wspaniałego. Wydaje się, że najmłodszy król symbolizuje przyszłość. Za Królem podążają członkowie rodziny Medyceuszy: Kosma Starszy, jego syn Piero oraz jego wnukowie, Wawrzyniec i Giuliano.

Benozzo Gozzoli, portraits of the Medici, Medici Chapel, Florence.
Benozzo Gozzoli, Członkowie rodziny Medyceuszy i ich sojusznicy w pochodzie Króla Kacpra. Od lewej: Sigismondo Pandolfo Malatesta, Galeazzo Maria Sforza, Kosma Starszy Medyceusz i Piero de’ Medici, 1459, Kaplica Trzech Króli, Palazzo Medici, Florencja.

W kolorowym tłumie podążającym za Królem Kacprem rozpoznajemy również rządzącego Rimini Sigismondo Pandolfo Malatestę oraz młodego Galeazzo Marię Sforzę, syna władcy Mediolanu, który w 1459 roku pełnił funkcję ambasadora we Florencji. Za najmłodszym królem podąża sam papież Pius II w otoczeniu greckich filozofów i teologów, których idee wsparły unię religijną osiągniętą na Soborze w 1439 roku: Gemistos Plethon, Jan Argyropoulos oraz grecki metropolita Kijowa Izydor z Tesaloniki. W pochodzie Króla Kacpra możemy rozponać także florenckich humanistów: Marsilia Ficina, Luigiego Pulci, Leonarda Bruni i Cristofora Landina.

Benozzo Gozzoli, Portrait of Plethon, Magi Chapel, Florence.
Benozzo Gozzoli, Gemistos Plethon w pochodzie Króla Kacpra, 1459, Kaplica Trzech Króli, Palazzo Medici, Florencja.

Kaplica Trzech Króli w Pałacu Medyceuszy to prawdziwy manifest polityczny. Posługując się obrazami i nawiązując do legendy o trzech mędrcach ze Wschodu, na ścianach kaplicy Medyceusze przedstawili swoje polityczne aspiracje. Freski Gozzoliego pokazują Medyceuszy jako przywódców włoskiej polityki, zwolenników papieża oraz sojuszników projektu unii religijnej i politycznej między Zachodem a Wschodem. Ta wyjątkowa dekoracja udowadnia, że ​​sztuka często nie jest czystą ekspresją kreatywności twórcy, ale używana jest do politycznej walki i rywalizacji.

Jeśli chcesz zwiedzić Kaplicę Trzech Króli razem ze mną, zarezerwuj spacer „San Lorenzo i rodzina Medyceuszy” lub skontaktuj się ze mną, aby zorganizować zwiedzanie Florencji.


[1] 6 stycznia 1428/29. Opis Święta Trzech Króli: Paolo di Matteo Pietrobuoni, Priorista, Biblioteca Nazionale Centrale di Firenze, Conventi Soppressi, C, 4, 895, fol. 123v.